“Sài Gòn” và “Gia Định”, cả hai cái tên thân thương này đều đã không còn được sử dụng như tên chính thức của vùng đất mà ngày nay là Thành phố Hồ Chí Minh. Tuy vậy, mỗi tên gọi đều gợi lên những ký ức, hoài niệm khác nhau đối với mỗi người dân thành phố này.
Sài Gòn đối với thế hệ trước 1975 là bánh mì chợ Cũ, là hình ảnh tà áo dài thướt tha trên con đường Duy Tân “cây dài bóng mát”, là thanh âm của những bản nhạc bolero trên đài phát thanh hằng đêm, là giờ giới nghiêm khi thành phố chìm vào tĩnh lặng... Còn đối với thế hệ 8x, Sài Gòn lại là một đô thị đông đúc đang rũ bỏ lớp áo cũ để khoác lên lớp áo mới tân thời, nhưng đâu đó vẫn còn chút hương xưa với những tà áo dài trắng trên con đường đầy lá me bay vào buổi tan trường… Cứ thế, hai chữ Sài Gòn gợi lên cả những kỷ niệm chung của cả một thế hệ và cả những nỗi niềm riêng của mỗi người. Nhắc đến Sài Gòn, ai mà không khỏi xao xuyến, ai mà không thương cho được…
Nếu như Sài Gòn vẫn còn được gọi tên, thì trái lại, Gia Định lại phần nào khiến ta có cảm giác vừa thân quen vừa xa cách. Sở dĩ thân quen vì địa danh Gia Định chỉ mới biến mất khoảng 50 năm nay thôi và những cư dân tỉnh Gia Định cũ vẫn còn đây. Nhưng xa cách có lẽ vì địa danh Gia Định đã được sử dụng cho nhiều địa giới hành chính khác nhau theo từng thời kỳ nên nó đã không thể định hình được một không gian ký ức riêng biệt trong tâm tưởng như Sài Gòn. Dù thế nào, hai chữ Gia Định lại gợi lên một cảm giác chung về một thời quá vãng của Prei Nokor, của vùng Đề Ngạn, của những trận đánh khốc liệt giữa Tây Sơn và chúa Nguyễn mà những nhân chứng sống cũng đã trở thành người thiên cổ. Và vì vậy, Gia Định là để nhớ, hay nói đúng hơn là để tưởng nhớ về một thời mà nơi đây vẫn còn là rừng rậm, đầm lầy, kinh rạch… Để ghi dấu công lao của các bậc tiền nhân đã vào Nam khẩn hoang, mở mang bờ cõi…
Mong rằng Gia Định là nhớ, Sài Gòn là thương có thể vừa như một thước phim để cùng quý vị tìm lại thời thanh xuân tươi đẹp của mình giữa một Sài Gòn rực rỡ, vừa như một chuyến du hành ngược thời gian để cùng tìm về một Gia Định trầm mặc, hoang sơ của những ngày đầu.
Vốn thích lang thang ngoài đường suốt cả thời niên thiếu, Cù Mai Công đã có những “tài sản” vô giá về những điều “tai nghe mắt thấy” trong nhịp sống vô cùng phong phú của Sài Gòn ở một giai đoạn rất đặc biệt. Mặc dù không tự nhận là nhà nghiên cứu nhưng tác giả luôn có những phát hiện mới mẻ, thú vị mà ít nhà nghiên cứu nào khai thác được. Hơn nữa, tác giả đã kết hợp những trải nghiệm của mình với những tư liệu sẵn có để rồi đưa ra những phát hiện rất thuyết phục mà ít ai ngờ được.
Trong phần “Gia Định Là Nhớ - Sài Gòn Là Thương 2”, tác giả tiếp tục chia sẻ về chợ Bến Thành – một biểu tượng quá quen thuộc tưởng chừng như ai cũng biết nhưng vẫn có những thứ khiến ta bất ngờ. Ví như, ít ai biết rằng từng có những chiếc cầu đi bộ được dựng lên ngay trước cổng Nam của chợ. Hoặc, ít ai có thể hình dung được nơi đây từng có những bến xe hoạt động nhộn nhịp suốt ngày đêm.
Kể hết chuyện Bến Thành, tác giả lại dắt bạn dạo quanh những trục đường chính của trung tâm Sài Gòn để kể về chuyện đời của chúng. Có lẽ bạn đọc sẽ ngạc nhiên khi biết rằng, nhiều “cung đường vàng” đắt đỏ bậc nhất của Sài Gòn ngày nay đã từng là những kênh rạch ngoằn nghèo vào những buổi sơ khai.
Điểm đặc biệt ở cuốn sách này là tác giả đã dành phần lớn không gian để chia sẻ về kiến trúc hiện đại miền Nam – một sự sáng tạo mang dấu ấn riêng của người Việt vốn được các kiến trúc sư thế giới khen ngợi – nhưng ngày nay đã bị lãng quên. Cù Mai Công đã rất tâm huyết khi cất công đi từng ngôi nhà, từng căn biệt thự tiêu biểu của phong cách này để chọn ra giới thiệu với bạn đọc.
Thông qua ngôn ngữ kiến trúc được trình bày một cách dễ hiểu, chúng ta có thể cảm nhận được tinh thần dân tộc của những vị kiến trúc sư người Việt đã cố gắng bản địa hóa kiến trúc như thế nào, không chỉ về mặt mỹ thuật mà còn về công năng sử dụng sao cho phù hợp với tình hình khí hậu đặc trưng của vùng nhiệt đới. Hơn hết, qua góc nhìn sâu sắc của tác giả, bạn đọc có thể cảm nhận được mỗi ngôi nhà không chỉ là khối bê tông khô cứng mà phía sau còn có cả những câu chuyện buồn vui của những chủ nhân, những gia đình đã từng sống tại nơi đây.
Một điểm đặc biệt và quý giá của cuốn sách là những hình ảnh quý hiếm cùng những câu chuyện có thật được cung cấp bởi chính gia đình những vị kiến trúc sư tài ba xưa kia, những người đã tạo nên một thời kỳ rực rỡ của kiến trúc hiện đại miền Nam.
Trong phần “Gia Định Là Nhớ - Sài Gòn Là Thương 2" lần này, Cù Mai Công sẽ dẫn bạn đi xa hơn về vùng ngoại vi Ông Tạ như: Lăng Cha Cả, công viên Hoàng Văn Thụ, đường Nguyễn Trọng Tuyển… Ít ai biết rằng nơi đây cũng từng có một “vườn hoang” hơn mười hecta cạnh hai khu mộ cổ “bí ẩn” xưa hàng thế kỷ và từng có bệnh viện lớn nhất của Mỹ ở miền Nam trước 1975… Ít ai biết ở ngoại ô Sài Gòn còn cất giữ bao phận đời, bao kiếp người tảo tần, ngược xuôi ngang dọc,và cả những tên tuổi văn nghệ sĩ Bắc – Trung – Nam lừng lẫy một thời, như Vân Hùng, Nguyễn Ngọc Bạch, Nguyễn Văn Đông, cặp nghệ sĩ Kim Hoàng – Như Mai…
Rốt cuộc, cho dù tác giả có lúc viết về những đại lộ sang trọng hay những con hẻm nhỏ ngoằn nghèo, về biệt thự của một chính khách hay một hàng quán vỉa hè, về một nghệ sĩ nổi tiếng hay một nhà giáo vô danh… chúng ta đều thấy vượt lên những chủ đề tưởng như khô khan đó là những phận đời thăng trầm, về tình người ấm áp của những bà con di cư “chân ướt chân ráo” trong những ngày đầu tiên về vùng đất mới; là sự hòa nhập của những người từ các vùng miền khác nhau với tinh thần cởi mở; là những nếp nhà có thể gìn giữ nguyên vẹn suốt nhiều thế hệ; là đạo đức của những người thầy vẫn sáng ngời cho dù trải qua bao thăng trầm thời cuộc…
Chỉ với lát cắt của những mảnh đời trong một khu vực rộng chừng 7km2, chúng ta như thấy được toàn bộ bức tranh của Sài Gòn suốt 3 thế kỷ. Có cảm tưởng như những vốn liếng hiểu biết, ký ức và tình cảm của Cù Mai Công đối với vùng đất này là vô tận, kể mãi cũng không bao giờ hết những câu chuyện hay và ý nghĩa.
