“Kinh tế học vì lợi ích chung: Làm thế nào để các quyết định kinh tế phụng sự số đông?” - cuốn sách được viết với mong muốn giải thích vì sao kinh tế học có vai trò quan trọng trong đời sống thường ngày và có thể giúp chúng ta xây dựng một xã hội tốt đẹp hơn của Jean Tirole - một trong những nhà kinh tế học nổi tiếng nhất thế giới hiện nay. Ông từng được trao giải Nobel Kinh tế năm 2014 nhờ các nghiên cứu về thị trường và cách nhà nước có thể điều tiết để chúng vận hành hiệu quả hơn.
Trong cuốn sách này, Tirole không chỉ nói chuyện hàn lâm mà ông muốn truyền tải đến người đọc rằng: kinh tế học không phải chỉ xoay quanh những con số khô khan hay biểu đồ phức tạp. Nó chính là công cụ để chúng ta trả lời câu hỏi: làm thế nào để xã hội phát triển công bằng, bền vững, và mọi người đều được hưởng lợi? Ông gọi đó là “lợi ích chung” - thứ mà cả cộng đồng cùng hướng tới, vượt lên trên lợi ích cá nhân hay nhóm nhỏ.
Để giúp người đọc hiểu rõ, Tirole đưa ra một tình huống có thể được gọi là một thí nghiệm tưởng tượng như sau: Bạn sắp được sinh ra trong một xã hội, nhưng không biết mình sẽ là ai: giàu hay nghèo, khỏe mạnh hay yếu thế, sống ở thành thị hay nông thôn. Bạn hoàn toàn bị che mắt bởi một “bức màn vô minh” (veil of ignorance). Trong tình huống đó, bạn sẽ muốn xã hội ấy được tổ chức thế nào để dù bạn rơi vào hoàn cảnh nào cũng có thể sống một cuộc đời xứng đáng? Đó chính là cách suy nghĩ về “lợi ích chung”. Từ góc nhìn này, Tirole dẫn người đọc đi qua nhiều vấn đề trọng yếu.
Đầu tiên, là câu chuyện biến đổi khí hậu. Ai cũng biết cắt giảm khí thải là cần thiết, nhưng không ai muốn mình là người chịu thiệt trước. Các quốc gia thường có xu hướng chờ người khác hành động trước để mình được hưởng lợi mà không phải hy sinh. Tirole gọi đây là tình trạng ngồi không hưởng lợi. Ông cho rằng cách giải quyết tốt nhất là áp dụng một mức giá carbon toàn cầu, buộc những ai gây ô nhiễm phải trả đúng chi phí mà họ tạo ra cho xã hội. Như vậy, con người và doanh nghiệp sẽ có động lực chuyển sang công nghệ sạch. Nhưng ông cũng thừa nhận, việc các nước cùng ngồi lại cam kết và tuân thủ là điều không dễ dàng chút nào.
Thứ hai, kinh tế số và đổi mới sáng tạo. Sự nổi lên của các tập đoàn công nghệ toàn cầu, vốn kiểm soát lượng dữ liệu khổng lồ và sở hữu hiệu ứng mạng lưới mạnh mẽ, đặt ra thách thức chưa từng có cho cạnh tranh và chính sách thuế. Tirole phân tích quyền sở hữu dữ liệu, cách thức thu thuế công bằng trong nền kinh tế số, cũng như rủi ro từ việc một số ít công ty ngôi sao chi phối toàn bộ thị trường. Ông cảnh báo nếu không có khung pháp lý thích hợp, sự tập trung quyền lực này có thể làm xói mòn lợi ích của người tiêu dùng và cản trở đổi mới.
Bên cạnh đó, cuốn sách cũng nói khá nhiều về thị trường lao động. Với kinh nghiệm quan sát ở Pháp, Tirole nhận ra một nghịch lý: nhiều quy định bảo vệ việc làm nghe có vẻ nhân văn, nhưng khi áp dụng lại khiến các doanh nghiệp chần chừ hơn trong việc tuyển dụng. Kết quả là nhiều lao động phải làm hợp đồng ngắn hạn, bấp bênh hơn. Theo ông, thay vì giữ luật quá cứng nhắc, cần thiết kế hệ thống linh hoạt hơn: doanh nghiệp dễ dàng tuyển và sa thải, nhưng đồng thời nhà nước phải bảo đảm an sinh xã hội và đào tạo lại cho người lao động. Cách tiếp cận này giúp thị trường năng động mà vẫn bảo vệ được con người.
Và có một phần quan trọng khác là vấn đề cạnh tranh. Tirole vốn nổi tiếng nhờ nghiên cứu về tổ chức công nghiệp và độc quyền, nên ông có rất nhiều điều để nói. Ông nhấn mạnh rằng cạnh tranh không phải lúc nào cũng tự nhiên tồn tại. Ở những ngành có hiệu ứng mạng lưới mạnh, như viễn thông hay nền tảng kỹ thuật số, một công ty có thể nhanh chóng chiếm lĩnh toàn bộ thị trường. Nếu không có sự điều tiết, người tiêu dùng sẽ bị thiệt thòi, còn doanh nghiệp mới thì khó có cơ hội vươn lên. Do đó, chính sách công cần giữ thế cân bằng: để các doanh nghiệp có động lực đầu tư, nhưng cũng phải ngăn ngừa việc họ lạm dụng sức mạnh.
Bố cục cuốn sách được chia làm 5 phần:
Phần I: Kinh tế học và xã hội
Phần II: Nghề nghiệp của nhà kinh tế học
Phần III: Bộ khung thể chế cho nền kinh tế
Phần IV: Những thách thức lớn về kinh tế vĩ mô
Phần V: Thách thức về công nghiệp
Dù là một nhà khoa học hàng đầu, nhưng Tirole có cách viết rất mạch lạc, dễ hiểu, gần gũi với người đọc phổ thông. Ông thường xuyên lấy ví dụ thực tế - từ môi trường, công nghệ, cho đến đời sống lao động - để minh họa nên gợi mở nhiều điều thiết thực, với những vấn đề gần gũi với mọi người. “Kinh tế học vì lợi ích chung” không phải là một cuốn sách kinh tế khô khan mà là lời mời gọi độc giả cùng suy ngẫm: làm sao để kinh tế học phục vụ con người, để thị trường và chính sách cùng nhau hướng tới một xã hội công bằng và bền vững hơn. Đây là một cuốn sách đáng đọc cho bất cứ ai quan tâm đến kinh tế, chính sách công và tương lai của cộng đồng mình.
Thông tin tác giả Jean Tirole
Jean Tirole (sinh năm 1953) là nhà kinh tế học người Pháp, đoạt giải Nobel Kinh tế năm 2014. Ông là giáo sư tại Trường Kinh tế Toulouse, từng giảng dạy tại MIT và có học vị tiến sĩ từ MIT và Đại học Paris-Dauphine.Tirole nổi bật trong các lĩnh vực: tổ chức công nghiệp, lý thuyết trò chơi, tài chính doanh nghiệp và kinh tế học hành vi. Ông là tác giả của nhiều công trình quan trọng như The Theory of Industrial Organization và Kinh tế học vì lợi ích chung. Các nghiên cứu của ông giúp định hình chính sách cạnh tranh và quy định ở các thị trường hiện đại.
