Thời kỳ tăm tối không phải là giai đoạn mà các học giả có thể nhìn với sự kinh miệt kẻ cả... Họ ngạc nhiên rằng Châu Âu đã hồi phục sau những tai hoạ liên tiếp đến từ người Goth, Hun, Vandalen, Hồi Giáo, Magyars, và Norse, và qua bao hỗn loạn và bi kịch nó vẫn bảo tồn được rất nhiều văn học và kỹ thuật cổ đại. Họ chỉ có thể cảm thấy lòng ngưỡng mô dành cho những Charlemangne, Alfred Olav và Otto vốn đã thiết lập được trật tự cho cảnh hỗn loạn này; cho những Benedictus, Gregorius, Bonifatius, Columba, Alcuin, Bruno vốn đã kiên nhẫn phục sinh đạo đức và văn học từ cõi hoang dã của thời đại họ; cho các giáo sĩ cao cấp và thợ thủ công có thể dựng lên các thánh đường, và các thi sĩ vô danh có thể cất tiếng hát, trong khoảng lặng giữa những cuộc chiến đầy kinh hoàng. Triều đình và Giáo hội phải làm lại từ đầu, như Romulus và Numa đã làm một ngàn năm trước; và sự can đảm cần thiết để xây dựng các thành phố từ rừng rậm, và biến người hoang dã nguyên thuỷ thành những công dân, thì lớn hơn những nỗ lực vốn sẽ xây dựng nên Chartes, Amiens, và Reims, hay biến cơn sốt báo thù của Dante thành những câu thơ trầm bỗng.
