Được mệnh danh là “một trong những cuộc mạo hiểm vĩ đại nhất trong lịch sử loài người”, Anabasis là cuốn tự truyện của Xenophon, thuật lại chuyến hành trình ông chỉ huy đoàn quân viễn chinh người Hy Lạp “đánh thuê” cho hoàng tử Ba Tư, rút lui trở về quê hương sau thất bại quân sự trên vùng đất này, trong hoàn cảnh mắc kẹt sâu ở lãnh thổ kẻ địch. Lúc này, thống lĩnh và các vị tướng cấp cao lần lượt bị giết chết hoặc bắt giữ, thiếu thốn quân lương và liên tục gặp trở ngại khi bị quân thù và dân bản địa tấn công cản đường.
Trong quá trình rút lui ấy, đội quân viễn chinh Hy Lạp này đồng thời cũng là một chính phủ dân chủ di động, các binh sĩ sẽ cử hành hội nghị đúng thời hạn, tiến hành bỏ phiếu biểu quyết đối với đề nghị của những tướng quân được bầu, quyết định chiến thuật mới, chế tạo vũ khí mới và cải tiến chế độ tổ chức hiện hữu thông qua tranh luận và bàn bạc. Các vị tướng được bầu hành quân và chiến đấu cùng binh sĩ, hơn nữa còn phải cung cấp danh sách chi tiết về các khoản chi tiêu của họ để giành được sự tín nhiệm.
Qua Anabasis, Xenophon đã cho thấy, phương thức chiến đấu của người Hy Lạp khác với quân địch của họ: Họ có cảm nhận cá nhân, kỉ luật nghiêm minh hơn, vũ khí cũng chí mạng hơn, quan hệ giữa các binh sĩ bình đẳng, ý thức chủ động tham chiến nổi trội, tư duy linh hoạt và có thể thích ứng với chiến thuật mới, hơn nữa còn có xu hướng tác chiến thiên về sử dụng bộ binh hạng nặng. Những đặc điểm này xuất phát từ việc họ có chung nhận thức về thể chế chính phủ, từ sự bình đẳng của nội bộ giai cấp trung tầng, từ sự giám sát của dân chúng đối với các sự vụ quân sự, và từ tư tưởng tách rời khỏi nhà nước và đền thờ, chủ nghĩa tự do, chủ nghĩa cá nhân và uy quyền tối cao của lý trí. Khi đoàn quân viễn chinh Hy Lạp đứng trước tuyệt cảnh, họ đã biến thể chế thành bang thành một thứ vũ khí kỳ diệu truyền cảm hứng cho sức mạnh nội tại của mỗi người lính và khiến những người Hy Lạp này chiến đấu trên mọi mặt trận với thái độ của những công dân thành phố, bởi vậy mà họ trở nên bất khả chiến bại.
Socrates là triết gia người Hy Lạp cổ đại, người khai mở “triết lý nhân sự” - đường hướng triết học mới cả về nội dung và phong cách so với trường phái biện sĩ trước đó. Thứ triết lí này được xem là một sự đe dọa cho nền dân chủ vừa được tái lập sau chiến tranh, sau đó ông bị kết án tử hình năm 399 TCN. Socrates không để lại một tác phẩm nào, ông được biết đến chủ yếu qua những bản đối thoại của Plato cùng những trước tác của Xenophon và Aristotle. Nhưng từ sau khi mất, ông được xem là biểu tượng của Triết học phương Tây nói chung, là người đặt nền móng cho triết lí chính trị và luân lí học phương Tây nói riêng. Nếu muốn có hình dung chân thực nhất về con người vĩ đại này khi ông đang ở điểm cuối của cuộc đời, độc giả chớ quên bổ sung bản báo cáo này, dù rằng Xenophon có khiêm tốn nhận định là không đầy đủ bằng báo cáo toàn vẹn của Plato.
"... Nhưng giờ đây, nếu tôi phải chết một cách bất công, những kẻ khép tôi vào tội chết với lí do bất chính sẽ phải chịu ô nhục. Vì nếu mọi hành xử bất công bất chính đều ô nhục, thì mọi hành động bất công bất chính đều mang tới sự nhục nhã. Nhưng tôi đâu phải chịu nhục khi người khác có quyết định sai lam và phán xử không công bảng vụ việc của tôi? Hậu thế sẽ có những phán xét khác về người chết, họ sẽ tìm hiểu xem liệu người chết có làm những việc bất công không, hay họ phải chịu đựng sự bất công. Tôi biết rằng người ta sẽ tưởng nhớ tôi, và, nếu tôi chết bây giờ, thì họ sẽ ghi nhớ những kẻ da lấy mạng tôi. Vì tôi biết họ sẽ luôn làm chứng cho tôi, tôi chưa từng làm hại bất kì ai vào bất cứ lúc nào, cũng chưa từng làm suy đối ai, tôi chỉ luôn cố gắng giúp bạn bè mình trở thành những người tốt hơn."
![Sách Những hình thái sơ nguyên của đời sống tôn giáo [Bìa mềm] (Les Formes Élémentaires de la Vie Religieuse) Émile Durkheim](http://bizweb.dktcdn.net/thumb/large/100/490/462/products/z6169325082044-c896200e43be5d05148a298a4cf4459f.jpg?v=1735222661513)
